خوابیدن یک نیاز بیولوژیکی جهانی و در عین حال مرموز برای تمام پستانداران میباشد. شواهدی که بر اساس تحقیقات اخیر به دست آمده است بیان مینماید که خوابیدن برای ساخت ماکرومولکولها ضروری میباشد و کمبود خواب منجر به ایجاد فشار سلولی، مخصوصاً در مغز میشود بنابراین خوابیدن جهت انعطاف پذیری و عملکرد شناختی ضروری به نظر میرسد. نخوابیدن منجر به کمبود کمیت و کیفیت خواب میشود. خواب کافی جهت داشتن بازدهی مفید در طی روز و انجام کارهایی که نیازمند هوشیاری هستند، عملکردهای شناختی، انجام کارهای روزانه و به صورت کلی جهت افزایش کیفیت زندگی ضروری میباشد و هر کدام از این موارد ذکر شده در صورتی که خواب منظمی نداشته باشیم دچار مشکل میشود.
بیش تر بخوانید : سردرد و بیماری های سیستماتیک
متاسفانه خواب ناکافی (هم از نظر ساعات خوابیدن و هم از نظر کیفیت خواب) از لحاظ سلامت عمومی در کودکان و نوجوانان مشکلی است که در سراسر جهان وجود دارد، اختلال خواب اولیه شیوع بسیاری دارد و منجر به بیماری میشود و همچنین یک عامل مهم در مرگ و میر میباشد. سلامت و ایمنی جامعه به دلیل افزایش خطر تصادفات وسایل نقلیه و صدمات فاجعه آور آن و همچنین افزایش حوادث ناشی از عدم هوشیاری در هنگام کار و موقعیتهای حساس در خطر میباشد. در این فصل به مرور علائم و اختلالات مربوط به خواب در بیماران با بیماریهای سیستمیک میپردازیم و استراتژیهای تشخیص و درمان مناسب برای بیماران سیستمیک را که دچار مشکلات خواب هستند را پیشنهاد و بررسی مینمائیم.
اختلالات غدد درون ریز
اختلالات غدد درون ریز که با اختلال و مشکل در خوابیدن همراه هستند شامل اختلالات تیروئید، محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- فوق کلیه و هورمونهای مرتبط با دستگاه تولید مثل و غدد جنسی میباشد. کم کاری تیروئید معمولاً موجب خستگی میشود، همچنین کم کاری تیروئید میتواند منجر به آپنه انسدادی خواب یا سندرم هیپوونتیلاسیون (تبادل ضعیف دی اکسید کربن و اکسیژن در ریه) مرتبط با خواب شود که منجر به بروز عوامل مستعد فیزیکی و آناتومیک برای بروز چاقی و ماکروگلاسیا و همچنن اختلال در عملکرد راههای هوایی فوقانی به دلیل رسوب موکوپلی ساکاریدها میشود.
تستهای غربالگری عملکرد تیروئید که با اندازهگیری حساسیت هورمون محرک تیروئید (s TSH) انجام میشود یک بررسی اولیه معقول در رابطه با افزایش وزن و یا چاقی در بیمارانی است که دچار خواب بیش از حد و اختلال در خلق و خو و یا اختلالات شناختی هستند، به ویژه در افرادی که اخیراً تغییرات قابل توجهی در وزن خود داشتهاند.
در مطالعهای که انجام شده است کم کاری تیروئید تشخیص داده نشده با بررسی و غربالگری TSH (هورمون محرک تیروئید) در جمعیت یک کلینیک خواب که شامل بیماران مبتلا به چاقی و پرخوابی بود ۱۱.۵ درصد برآورد شد، بیماران در گذشته هیچ گونه اختلال تیروئید تشخیص داده شدهای نداشتند. اما در مطالعهی مورد شاهدی بزرگ دیگری که اخیراً انجام شده است ارتباط ضعیفی بین کم کاری تیروئید و آپنه انسدادی خواب یافت شد، نسبت شانس بیماران مبتلا به آپنه انسدادی خواب که در گذشته دچار کم کاری تیروئید بودند حدود ۱.۴۷ درصد برآورد شد (دامنه اطمینان ۹۵ درصد: ۰.۸ – ۲.۸ )
بیش تر بخوانید : درمان بیماری ام اس
محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- فوق کلیه جهت هوشیاری طبیعی و تنظیم خواب ضروری میباشد. هیپوتالاموس، هیپوکرتین (اورکسین) را که تنظیم کننده اصلی هوشیاری است تولید میکند، در حالی که هسته پریاپتیک بطنی گابا ارژیک (VLPO) هیپوتالاموس در حرکت آرام چشم (NREM) در هنگام شروع خواب و تنظیمات آن درگیر است. تحریک هیپوتالاموس به عنوان مکانیسمی که مسئول بیخوابی میباشد پیشنهاد شده است، در حالی که کمبود هیپوکرتین (اورکسین) باعث نارکولپسی (حملهی خواب) میشود.
پیش فعالی محور هیپوتالاموس- هیپوفیز- فوق کلیوی نیز ممکن است با عوارض مرتبط با آپنه انسدادی خواب که شامل مقاومت به انسولین، فشار خون بالا، افسردگی و بیخوابی میباشد، مرتبط باشد. آکرومگالی نیز منجر به به اختلال تنفسی در خواب، به طور عمده آپنه انسدادی خواب میشود که به دلیل عوامل آناتومیک مانند افزایش ضخامت بافتهای نرم در راههای هوایی اوروفارنکس و آپنه مرکزی خواب ممکن است رخ دهد. هورمونهای غدد جنسی نیز ممکن است تاثیرات قابل توجهی بر اختلالات تنفسی در خواب داشته باشند. گزارشهایی مبنی بر اینکه درمان جایگزین با تستوسترون در دوزهای بالای فیزیرولوژیک منجر به ایجاد یا تشدید آپنه انسدادی خواب شده است، در دست میباشد، اگرچه در مورد تکرار و یا شدت بروز این عارضه هنوز بحثهایی وجود دارد.
جدول ۱۵.۱ تشخیص و درمان مشکلات شایع در خواب در بیماری سیستمتیک
علائم | تست های تشخیصی | یافته های بالینی | درمان |
خواب زیاد | پلی سومنوگرام (تست خواب) تاخیر خواب چندگانه اگر آنسفالوپاتی نیز وجود داشته باشد، آنتی بادیهای پارانئوپلاستیک نیز باید در نظر گرفته شوند | آپنه انسدادی خواب میانگین تاخیر در خواب کمتر از ۸ دقیقه، همراه یا بدون شروع دورهی رم خواب مثبت بودن آنتی Ma | فشار مثبت راه هوایی، درمان موقعیتی، تجهیزات دهانی، روشهای جراحی محرکها (مودافینیل، متیل فیندات، آمفتامین) درمان بدخیمیها، محرکها |
پاراسومنیا (اختلال خواب) | ویدئو پلی سومنوگرافی ویدئو EEG، PSG | رم خواب بدون آتونیا (اختلالاتی که حین خواب پیش میآید) پاراسومنیا حرکت آرام چشم (NREM)، صرعهای شبانه | ملاتونین، کلونازپام ملاتونین، کلونازپام |
سندرم پای بیقرار | فریتین کراتینین | بیشتر از ۵۰ میلی گرم در لیتر کمتر از ۵۰ میلی گرم در لیتر | پرامیپکسول، روپینیرول، کاربیدوپا، لوودوپا، گاباپنتین، ترامادول درمان جایگزین با آهن در صورتی که علائم خفیف باشند؛ درمان علامتی با عوامل دوپامینرژیک درمان علل زمینهای نارسایی کلیه |
بی خوابی | به طور کلی بدون یا با آنسفالوپاتی به همراه انتی بادیهای پارانئوپلاستیک | VGKC+، بدخیمیها | خواب آور |
مدروکسی پروژسترون یک محرک تنفسی است که از طریق گیرندههای استروژن و پروژسترون هیپوتالاموس عمل مینماید و به منظور اهداف درمانی مورد استفاده قرار میگیرد. عوامل مختلفی ممکن است بر کیفیت خواب تاثیر بگذارند مانند دورههای قاعدگی، افزایش فرکانس اسپایندل و کاهش رم خواب در طول دورهی لوتئال (به طول دورهی بعد از تخمک گذاری و قبل از شروع خونریزی دورهی قاعدگی جدید گفته میشود)، اما زمان بندی و ترکیب خواب به طور عمده تحت تاثیر دورههای قاعدگی قرار نمیگیرد. گرگرفتگی که همراه با دوران یائسگی به وجود میآید در ۸۰ درصد زنانی که دچار بی ثباتی شدید وازوموتور (بخشی از علائم دوران یائسگی که شامل گر گرفتگی و تعریق شبانه میباشد) هستند منجر به بیخوابی میشود و همچنین اختلالات تنفسی در خواب و علائم پای بیقرار نیز ممکن است به صورت مکرر در دوران یائسگی وجود داشته باشد.
زنان باردار دو تا سه برابر بیشتر در معرض سندرم پای بیقرار قرار دارند، این اختلال در دوران بارداری بین ۱۱ تا ۲۷ درصد شیوع دارد. علائم معمولاً در طی دوران بارداری به تدریج بدتر میشود و حتی ممکن است بدترین علائم در سه ماههی آخر تجربه شود و در دوران پس از زایمان این علائم بهبود مییابند. افزایش پرولاکتین و نوسانات هورمونهای غدد جنسی، در کنار کمبود آهن و فولات به عنوان علائم این اختلال پیشنهاد شده است.
خانمها بیشتر از آقایان در برابر بیخوابی حساس و آسیب پذیر هستند. اثرات دوران قاعدگی بر اختلالات خواب شامل بیخوابی قبل از شروع قاعدگی و یا زیاد خوابیدن در اواخر دورهی خونریزی و یا یائسگی میباشد و علت آن ناشناخته میباشد. بیخوابی در اواخر دوران بارداری و دوران پس از زایمان نیز شیوع دارد. افزایش ساعات خواب پیش از شروع دورهی قاعدگی با دورههایی از افزایش خواب حدود یک هفته قبل از شروع خونریزی مشخص میشود و ممکن است با داروهای ضدبارداری هورمونی قابل درمان باشد. بیخوابی که به دلیل یائسگی ایجاد میشود با تعریق شبانه و گرگرفتگی همراه است که به نظر میرسد به دلیل کمبود استروژن رخ میدهد که با عود خود به خودی برانگیختگی همراه است. علائم معمولاً با درمان هورمونهای جایگزین به طور موثر درمان میشود، اما نتایج یک کارآزمایی بالینی که به تازگی انجام شده است نشان میدهد که اسزوپیکلون در برطرف کردن گرگرفتگیهای شبانه و اختلالات خواب نیز موثر میباشد.
اختلال یا کاهش خواب همچنین با افزایش خطر ابتلا به دیابت که شایعترین اختلال غدد درون ریز است همراه میباشد. طول دورهی خواب کوتاه (کمتر از ۵ تا ۶ ساعت) یا طولانی (بیشتر از ۸ تا ۹ ساعت) مانند بیخوابی همراه با مشکل در خوابیدن یا خواب منظم هر کدام با افزایش خطر ابتلا به دیابت نوع دوم در ارتباط هستند.
اختلال یا کند شدن دورههای خواب همچنین منجر به کاهش گلوکز و افزایش مقاومت انسولین میشود که یکی از مکانیسمهای پیشنهادی برای افزایش احتمال ابتلا به دیابت در سنین بالا و در افراد چاق مبتلا به آپنه انسدادی خواب میباشد. اختلال تنفسی در خواب، به خصوص آپنه انسدادی خواب ممکن است منجر به مقاومت انسولین و سندرم متابولیک شود.